تاریخ کشف وانادیوم

... در زمانهای دور، در شمالیترین قسمت وانادیس (1)، الاهه‌ی زیبایی زندگی می‌کرد. یک روز، در حالی که وی بر روی صندلیش آرمیده بود، صدای در را شنید. با خود فکر کرد: «بگذار یک بار دیگر در بزند.» اما در زدن تکرار نشد و تنها صدای گامهایی که دور می‌شد به گوش او رسید. الاهه کنجکاو شد: «این مهمان خجالتی و محجوب چه کسی می‌توانست باشد؟» پنجره را باز کرده و نظری به بیرون انداخت. این مهمان ناخوانده همان وولر پیر بود که البته اگر بیشتر درنگ می‌کرد مورد لطف قرار می‌گرفت.
چند روز بعد، الاهه دوباره صدای در را شنید اما این بار در زدن آنقدر ادامه یافت که بالاخره الاهه برخاست و در را باز کرد. وی با نیلس سوستروم (2) مواجه شد. الاهه و نیلس عاشق یکدیگر شدند و از آن دو، پسری به دنیا آمد که نام وانادیوم بر او نهادند. و این،‌ نام یک فلز جدید بود....
آنچه گذشت جزئیات نامه‌ای بود که طی آن برزلیوس چگونگی کشف خود را برای وولر، در 28 ژانویه 1831، تشریح کرده بود. داستان بسیار غیرعادی بود و در آن هیچ‌گونه اشاره‌ای به قابلیت وانادیوم در تشکیل نمکهای رنگارنگ دیده نمی‌شد.
در سال 1801، نزدیک دهکده‌ی سیماپان (3) در مکزیک، ذخایری از سنگ معدن سرب یافت گردید و نمونه‌ای از آن به دست آندرس مانوئل دل‌ریو (4)، استاد معدن‌شناسی شهر مکزیکو، افتاد. این تجزیه‌گر ماهر نمونه‌ی مزبور را مورد مطالعه قرار داد و نتیجه گرفت که محتوی فلز جدیدی شبیه کروم و اورانیوم است. دل‌ریو موفق شد ترکیبات متعددی با رنگهای گوناگون از فلز مزبور تهیه کند. این دانشمند عنصر جدید را پان کرومیوم (5)، که در زبان یونانی به معنی رنگارنگ است، نامید. اما بعدها این نام را به اریترونیوم (6)، به معنی قرمز، تغییر داد. شاید دلیل این بود که بسیاری از نمکهای فلز جدید در اثر حرارت به رنگ قرمز در می‌آمدند. نام دل‌ریو برای دانشمندان اروپایی ناآشنا بود و به تحقیقات این معدن‌شناس مکزیکی با تردید نگریستند. دل‌ریو نیز اطمینان خود را از دست داد و با مطالعه‌ی مجدد اریترونیوم ادعای خود را پس گرفت و ابراز داشت که عنصر مزبور چیزی جز کرومات سرب نبوده است. وی مقاله‌ای جدید تحت عنوان «کشف کروم در سنگ معدن سیماپان» به اروپا فرستاد. کولت دسکوتی پاریسی، نمونه‌ای از این سنگ معدن را در سال 1809 تجزیه کرد و نتیجه گرفت که دل‌ریو واقعاً کاشف وانادیوم بوده است. به هر حال، توضیح اینکه چرا دانشمند مکزیکی به نتایج تحقیقاتش اطمینان نداشت مشکل است. در سال 1832، پس از کشف دوباره‌ی وانادیوم، دل‌ریو در یک کتاب درسی معدن‌شناسی نوشت که فلز کشف شده توسط وی همان وانادیوم است نه کروم. اما افتخار کشف وانادیوم به دانشمند سوئدی، سوستروم تعلق گرفت.
به هر حال، سوستروم در سال 1830، مقدار کمی از عنصر جدید را از سنگ‌معدن آهن استخراجی از معدن تابرگ (7) تهیه کرد. کمی قبل از کشف عنصر جدید، وولر سنگ معدن سرب استخراجی از سیماپان را مورد مطالعه قرار داد. این همان ماده‌ای بود که 30 سال پیش از آن دل‌ریو اریترونیوم را در آن یافته بود. وولر، در 2 ژانویه 1831، به لیبیگ نوشت که ماده‌ی جدیدی در این سنگ معدن کشف کرده است. به هر حال، وولر در آزمایش این ماده با بخار فلوئورید ئیدروژن مسموم شد و به علت بیماری ماهها کارش به تعویق افتاد. حال می‌توانید تجسم کنید که وولر با شنیدن خبر کشف وانادیوم توسط سوستروم تا چه حد مأیوس و دلسرد شد. برزلیوس کوشید تا دوست و همکارش را دلداری دهد، و به این منظور نامه‌ای به وولر نوشت بدین مضمون: شیمیدانی که روشی برای سنتز یک ماده‌ی آلی (وولر، اوره را سنتز کرده بود) کشف کرده است بخوبی می‌تواند از ادعای کشف یک عنصر جدید چشمپوشی کند، زیرا کاری که وی انجام داده معادل کشف ده عنصر جدید است. برزلیوس و سوستروم عنصر جدید را وانادیوم نامیدند. این کلمه از نام الاهه‌ی زیبایی اسکاندیناوی، موسوم به وانادیس، گرفته شد. در این ضمن، وولر به مطالعه‌ی سنگ معدن مکزیکی پایان داد و ثابت کرد این کانی، به عکس تصور دل‌ریو، حاوی وانادیوم بوده است نه کروم. در پی کشف این عنصر، سنگ معدن مزبور را وانادینیت نامیدند. بعدها این سنگ معدن در قسمتهای مختلف کره زمین یافت گردید. برزلیوس و سوستروم به مطالعه‌ی وانادیوم ادامه دادند و نتیجه گرفتند که این عنصر شبیه کروم است. کوششهای آنان در تهیه‌ی وانادیوم فلزی موفقیت‌آمیز نبود و، برای مدتی، چنین به نظر می‌رسید که آنان اکسید یا نیترید وانادیوم را با فلز خالص اشتباه کرده‌اند. آخرین مطلب در مورد تاریخچه‌ی وانادیوم معرفی شیمیدان انگلیسی روسکو (8)، است. وی در دهه‌ی 1860 مطالعات دقیقی روی خواص شیمیایی وانادیوم انجام داد و نشان داد که این عنصر هیچ‌گونه شباهتی به کروم و اورانیوم ندارد. به عکس، وی معتقد بود که وانادیوم از یک طرف شبیه نیوبیوم و تانتال، و از طرف دیگر همسان با گروه فسفر است. روسکو، در سال 1869، موفق به تهیه‌ی وانادیوم فلزی گردید. مندلیف صمیمانه از کار این دانشمند قدردانی کرد و اعتقاد داشت پژوهشهای وی نقش بزرگی در کشف قانون تناوبی داشته است.

پی‌نوشت‌:

1. Vanadis.
2. Nils Sefström.
3. Cimapan.
4.Andres Maunel del Rio.
5.Pan Chromium .
6. Erytronium.
7.Taberg.
8.Roskoe.

منبع مقاله :
تریفونوف، دیمیتری نیکولایویچ؛ تریفونوف، ولادیمیر؛ (1390)، تاریخچه‌ی کشف عناصر شیمیایی، برگردان: عبدالله زرافشان، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم